چرا ایمنی کار با گاز اکسیژن مهم است؟ (خطر اکسیژن‌غنی و آتش‌سوزی)

گاز اکسیژن خودش نمی‌سوزد، اما هر مادهٔ قابل‌اشتعالی را سریع‌تر و داغ‌تر می‌سوزاند. در محیط‌های اکسیژن‌غنی، کوچک‌ترین جرقه می‌تواند حادثه‌ساز شود. پس با اکسیژن آرام، تمیز و طبق دستورالعمل کار کنید.

اکسیژن‌غنی چیست و چرا خطرناک است؟

محیطی که درصد اکسیژن آن از حد معمول هوا بالاتر باشد؛ در این فضاها آتش به‌سرعت گسترش می‌یابد.

تفاوت ایمنی اکسیژن با گازهای سوختنی

گازهای سوختنی «می‌سوزند»؛ اکسیژن «سوزاندن» را تشدید می‌کند. اما در هر دو، کنترل منبع، تهویه و حذف منابع اشتعال حیاتی است.

اصول طلایی ایمنی اکسیژن

• شیرها را همیشه آرام باز و بسته کنید.
• روغن/گریس/کرم = ممنوع. دست‌ها و اتصالات باید خشک و بدون چربی باشند.
• محیط با تهویهٔ کافی و دور از شعله/جرقه کار کنید.

  باز کردن آهسته شیر اکسیژن و جلوگیری از شوک فشاری

  باز کردن ناگهانی، گرمایش آدیاباتیک و آسیب داخلی ایجاد می‌کند. همیشه از پهلو بایستید، نه روبه‌روی خروجی و مانومتر.
  

  قانون «بدون روغن/گریس» در سرویس اکسیژن
  

  هیچ روان‌کننده‌ای استفاده نکنید؛ حتی وازلین و کرم دست. چربی‌ها در اکسیژن‌غنی می‌توانند با انرژی کم مشتعل شوند.
  
  

  نگهداری صحیح سیلندر اکسیژن: انبارش عمودی، مهار و دمای مجاز

• سیلندر ایستاده و مهارشده با زنجیر/بست.
• کلاهک محافظ در زمان عدم استفاده بسته باشد.
• دور از نور مستقیم خورشید، جوشکاری و دماهای بالا (مثلاً بالای ۶۵°C).
  

  فاصله از نور مستقیم خورشید و منابع حرارت
  

  محیط خنک، سایه‌دار و با تهویهٔ مناسب انتخاب کنید؛ مجاورت با شعله و هیتر ممنوع.
  

  بستن کلاهک سیلندر در زمان عدم استفاده
  

  از ضربه به شیر جلوگیری می‌کند و ایمنی حمل‌ونقل را بالا می‌برد.
  
  

  حمل‌ونقل سیلندرهای اکسیژن: ترالی مخصوص و ممنوعیت غلتاندن

• از ترالی/گاری مخصوص سیلندر استفاده کنید؛ غلتاندن روی زمین ممنوع.
• در خودرو: سیلندر عمودی و ثابت، دور از مواد سوختنی.
  

  نکات بارگیری/تخلیه بدون آسیب به شیر و بدنه
  

  با کمک نفر راهنما، زمین نرم/نگهدارنده و بندهای مهار؛ ضربه به شیر خطرناک است.
  

  اصول ثابت‌کردن سیلندر در خودرو/لیفتراک
  

  با بست/تسمه محکم کنید؛ از لغزش در ترمزهای ناگهانی جلوگیری کنید.
  
  

  کار با شیر و رگلاتور اکسیژن: نصب ایمن، نشتی‌سنجی و ایستادن کنار مانومتر

• دست‌ها خشک و بدون چربی؛ اتصالات محکم.
• نشتی‌سنجی با کف صابون؛ هرگز با شعله.
• کنارِ مانومتر بایستید، نه روبه‌رو.
• پایان کار: شیر را کامل ببندید و فشار خروجی را صفر کنید.
  

  تست نشتی با کف صابون (نه شعله)
  

  حباب = نشتی. در صورت نشتی، استفاده نکنید و رفع عیب یا تعویض کنید.
  

  بستن کامل شیر و صفر کردن فشار پس از پایان کار
  

  ایمنی ابزار، عمر رگلاتور و جلوگیری از پر شدن ناخواستهٔ خطوط.
  
  

  سازگاری مواد و تمیزی اکسیژنی: انتخاب اورینگ، شیلنگ و اتصالات سازگار

• فقط قطعات سازگار با اکسیژن و متناسب با فشار کاری استفاده کنید.
• اورینگ/واشر را طبق توصیهٔ سازنده انتخاب و دوره‌ای تعویض کنید.
  

  مواد ممنوع (روغن، گریس، پمادها)
  

  هر مادهٔ چرب روی رزوه‌ها/مهره‌ها/شیرها ممنوع است.
  

  نشانه‌های تجهیزات «مناسب سرویس اکسیژن»
  

  نوشته‌ها/استاندارد درج‌شده روی رگلاتور/شیلنگ/اتصالات و برگهٔ مشخصات سازنده را بررسی کنید.
  
  

  تجهیزات اکسیژن: رگلاتور، گیج فشار و لوازم جانبی متناسب با فشار کاری

• رگلاتور/مانومتر مطابق فشار سیلندر و دبی موردنیاز انتخاب شود.
• فیلتر ذرات در ورودی رگلاتور، از آسیب داخلی پیشگیری می‌کند.
  

  فیلتر ذرات و پیشگیری از آسیب داخلی
  

  ذراتِ ریز می‌توانند با جریان تند و داغ خطرساز شوند؛ فیلتر و بازکردن آرام شیر، ریسک را کم می‌کند.
  

  زمان‌های پیشنهادی بازرسی و تعویض قطعات مصرفی
  

  بر اساس PM سازنده؛ نشتی، ترک، خشک‌شدگی و تغییررنگ نشانهٔ تعویض است.
  
  

  اکسیژن مایع (LOX): PPE کرایوژنیک، تهویه و مدیریت یخ‌زدگی شیرها

  LOX بسیار سرد است؛ دستکش کرایوژنیک خشک و محافظ صورت لازم است.
  مسیرهای تهویه و تخلیهٔ بخار باز بماند؛ تشکیل یخ روی شیرها را جدی بگیرید.

  پیشگیری از سوختگی سرما و شکست ترد
  

  با پوست تماس ندهید؛ در صورت تماس، عضو را نمالید و به‌آرامی گرم کنید.

  ایمن‌سازی محدوده در صورت ریختن LOX
  

  محیط ممکن است اکسیژن‌غنی شود؛ منابع اشتعال را حذف و فضا را تهویه کنید.
  
  

  ایمنی جوش‌وبرش اکسی‌سوخت با اکسیژن: فلش‌بک‌آریستور و بازرسی روزانه شیلنگ

• فلش‌بک‌آریستور روی هر دو خط اکسیژن و سوخت (نزدیک رگلاتور، و در صورت نیاز روی دستهٔ مشعل).
• ترتیب روشن/خاموش و پُرج را طبق دستور سازنده انجام دهید.
  

  ترتیب روشن/خاموش کردن مشعل و پرج ایمن
  

  اول سوخت، بعد اکسیژن (یا مطابق دستور سازنده)؛ در خاموش کردن برعکس. پُرج کوتاه برای خروج گازِ باقیمانده.
  

  نشانه‌های فرسودگی شیلنگ و تعویض به‌موقع
  

  ترک‌خوردگی، نرمی/خشکی غیرعادی، بوی نامعمول یا تغییررنگ.
  
  

  ایمنی اکسیژن طبی در منزل و بیمارستان: Oxygen in Use و نسخه پزشک

• نصب علامت Oxygen in Use؛ سیگار/شعله ممنوع.
• کرم‌ها و پمادهای چرب زیر ماسک/کانول ممنوع.
• کنسانتراتور در محل با تهویهٔ کافی؛ فیلتر/تیوب طبق دفترچه تعویض شود.
• اکسیژن طبی فقط با دستور پزشک. مصرف بی‌رویه می‌تواند به ریه/اعصاب آسیب بزند.
  

  ممنوعیت سیگار/شعله و کرم‌های چرب زیر ماسک
  

  چربی‌ها در مجاورت اکسیژن خطرناک‌اند و جرقهٔ کوچک کافی است.
  

  محل نصب کنسانتراتور و نگهداری تیوب‌ها/فیلترها
  

  روی فرش/گوشهٔ بسته نباشد؛ تمیزکاری و تعویض دوره‌ای انجام شود.
  
  

  نشتی اکسیژن: تشخیص سریع، اقدامات فوری و تماس با تأمین‌کننده

• صدای سوت، بوی سرد/تغییر دما (روی فلز)، یا حباب در تست کف صابون = نشتی.
• استفاده نکنید؛ اگر امن است به فضای باز با تهویه منتقل کنید و به تأمین‌کننده خبر دهید.
  

  انتقال سیلندر نشتی‌دار به فضای باز و تهویه
  

  مسیر تخلیه امن، دور از منابع اشتعال و برق.

  ثبت حادثه و ریشه‌یابی علت

  برای پیشگیری از تکرار: ثبت، تحلیل و اقدام اصلاحی.
  
  

  پایش محیط و تهویه برای اکسیژن: نصب سنسور O₂ و محدوده مجاز

• در اتاق‌های سیلندر/LOX و فضاهای بسته، سنسور O₂ نصب کنید.
• طراحی تهویه (موضعی/عمومی) مطابق حجم فضا و نرخ تبادل.
  آلارم اکسیژن‌غنی و اکسیژن‌کاستی
  آستانه‌ها را مطابق دستورالعمل سازنده و مقررات تنظیم کنید.
  مکان‌یابی صحیح سنسورها و مسیرهای تخلیه
  نزدیک منبع احتمالی رهاسازی و در ارتفاع مناسب نصب شود.
  
  

  بازرسی و نگهداری دوره‌ای سیلندر اکسیژن: تست هیدرواستاتیک و کالیبراسیون گیج‌ها

• تاریخ تست هیدرواستاتیک سیلندر معتبر باشد.
• گیج/آنالایزر به‌موقع کالیبره شود.
• اورینگ/واشر طبق برنامه PM تعویض شود.
  

  کنترل تاریخ‌ها، برچسب‌ها و گواهی‌ها

  برچسب محتوا، جهت جریان، فشار کاری و گواهی‌ها خوانا و به‌روز.
  

  برنامه PM برای رگلاتور و اتصالات

  بازرسی نشتی، تمیزی اکسیژنی و سلامت رزوه‌ها.
  
  

  چک‌لیست ایمنی اکسیژن (قابل چاپ): نگهداری، راه‌اندازی و حمل‌ونقل

  قبل از کار
• دست‌ها/ابزار خشک و بدون چربی
• محل کار با تهویه مناسب، دور از شعله/جرقه
• تجهیزات سازگار با اکسیژن و مناسب فشار

  راه‌اندازی

• نشتی‌سنجی با کف صابون
• باز کردن آرام شیر، ایستادن کنار مانومتر
• تنظیم دبی/فشار مطابق نیاز
  پایان کار
• بستن کامل شیر، صفر کردن فشار خروجی
• بستن کلاهک در زمان عدم استفاده
• حمل‌ونقل/انبارش
• ترالی مخصوص؛ غلتاندن ممنوع
  حمل‌ونقل/انبارش
• ترالی مخصوص؛ غلتاندن ممنوع
• سیلندر ایستاده و مهارشده
• دور از آفتاب مستقیم، جوشکاری و دمای بالا

اکسیژن چیست؟ (خلاصهٔ سریع برای درک بهتر ایمنی)

به‌طور ساده، عنصر O با عدد اتمی ۸ است که حدود ۲۰٫۹۵٪ هوای خشک را تشکیل می‌دهد. شکل رایج آن O₂ است؛ خودش نمی‌سوزد اما اکسیدکنندهٔ قوی است و آتش را تشدید می‌کند—به همین دلیل رعایت نکات ایمنی در کار با سیلندر و LOX اهمیت زیادی دارد.
نکات کلیدی برای پیوند با ایمنی:

• خواص: بی‌رنگ، بی‌بو، اکسیدکنندهٔ قوی (تشتید احتراق).
  
• شکل‌های تأمین: سیلندر تحت فشار، باندل، اکسیژن مایع (LOX).
  
• گریدها: صنعتی و طبی؛ هرکدام الزامات خلوص و ردیابی خود را دارند.
  برای توضیحات کاملِ علمی و کاربردی، مقالهٔ جامع «اکسیژن چیست» را بخوانید.